Soliq qonunchiligida nogironligi bo‘lgan shaxslarning ayrim imtiyozlari

Muharrir: Nasiba Atamuratova

Illyustratsiya: Alina Olimova

Illyustratsiyaga tifloizoh: Kalkulyator va uni ustida hisob-kitob qilayotgan qo‘l tasvirlangan. Kalkulyator ekranida «-3 ish haqi min…» degan yozuv yozilgan.

Soliq qonunchiligida nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun imtiyozlar mavjud bo‘lib, ularning ayrimlari haqida yoritib o‘tamiz.

Nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun daromad solig‘i bo‘yicha imtiyozlar mavjudmi?

O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi 380-moddasiga ko‘ra, bolalikdan nogironligi bo‘lgan shaxslar, shuningdek I va II-guruh nogironligi bo‘lgan shaxslar mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorining 3 baravari miqdoridagi daromadlari bo‘yicha soliq solishdan ozod etiladi. Bunday imtiyoz pensiya guvohnomasi yoki tibbiy-ijtimoiy ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi asosida beriladi. 

Masalan, siz korxonada yetakchi mutaxassis bo‘lib ishlaysiz va sizda ikkinchi guruh nogironligi bor, oyligingiz esa shtat jadvali bo‘yicha 6 million so‘mni tashkil etadi. Ma’lumki, xodimlar oylik daromadlarining 12 % i miqdorida daromad so‘lig‘i to‘laydi. Agar siz ushbu imtiyozdan foydalanmoqchi bo‘lsangiz, u sizning oylik daromadlaringizning faqatgina mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdorining 3 barobarigagina tatbiq etiladi. 2023-yil 1-dekabr holatiga ko‘ra, mehnatga haq to‘lashning eng kam miqdori 1 million 50 ming so‘mni tashkil etmoqda. Bunda imtiyoz quyidagicha hisoblanadi: 6.000.000 – 3.150.000 = 2.850.000. Ushbu summaning 12 % i – 342.000 so‘m. 

Demak, siz imtiyozdan foydalangan holda, jami 342.000 so‘m daromad solig‘i to‘lashingizning o‘zi yetarli. 

Unutmang! Bunday imtiyoz pensiya guvohnomasi yoki tibbiy-ijtimoiy ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi asosida beriladi. Ushbu imtiyozdan foydalanish uchun yuqorida aytilgan hujjatlarni soliq idorasiga taqdim etish lozim. 

Agar nogironligi bo‘lgan shaxs ishlamasa, biroq boshqa turdagi oylik daromadlarga ega bo‘lsa ushbu imtiyoz tatbiq etiladimi?

Soliq kodeksi 380-moddasi 6-qismiga asosan, mazkur soliq imtiyozlari soliq to‘lovchining foizlar va dividendlar tarzida olingan va mol-mulkni ijaraga berganda tushadigan daromadlariga nisbatan tatbiq etiladi. Bunday hollarda soliq imtiyozi jami yillik daromad to‘g‘risidagi deklaratsiyaga qarab shaxs yashash joyidagi soliq organlari tomonidan qo‘llaniladi. 

Masalan, sizning rasmiy ish joyingiz mavjud emas. Biroq boshqa oylik daromadlaringiz bor. Masalan, uyingizni ijaraga berish orqali 4 million so‘m ijara haqi olasiz. Mazkur holatda siz hududiy soliq organlariga jami yillik daromad to‘g‘risidagi deklaratsiya va tibbiy-ijtimoiy ekspert komissiyasining ma’lumotnomasi taqdim etish orqali imtiyozdan foydalanishingiz mumkin. Bunday hollarda ham imtiyozni qo‘llash quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 4.000.000-3.150.000 = 850.000. Ushbu summaning 12% i 102.000 so‘m. 

Demak, siz oylik daromadlaringiz hisobidan 102 ming so‘m daromad solig‘i to‘laysiz.

Agar shaxslar o‘rindoshlik asosida ham faoliyat yuritsa, soliq imtiyozi qay biriga qo‘llaniladi?

Soliq imtiyozini qo‘llash soliq to‘lovchining asosiy ish (xizmat, o‘qish) joyi bo‘yicha amalga oshiriladi. Agar asosiy ish joyi mavjud bo‘lmagan taqdirda yashash joyidagi soliq organlari tomonidan jami yillik daromad to‘g‘risidagi deklaratsiya asosida soliqni hisoblab chiqarish chog‘ida amalga oshiriladi. 

Siz asosiy ish joyingizdan tashqari, o‘rindoshlik asosida ishlovchi ish joyingizda ham ushbu imtiyozdan foydalanmoqchisiz. Bunda siz hududiy soliq organlariga jami yillik daromad to‘g‘risidagi deklaratsiyani taqdim etishingiz lozim bo‘ladi. 

Tadbirkorlik qilmoqchi bo‘lgan shaxslarga qanday imtiyozlar bor?

Soliq kodeksi 383-moddasiga muvofiq, soliq to‘lovchi I yoki II-guruh nogironligi bo‘lgan shaxs hisoblanganida oyiga qat’iy belgilangan miqdordagi soliqning 50 foizini  to‘laydi. Bunda uning  faoliyat turi va uni amalga oshirish joyi ahamiyatga ega emas. Lekin  ushbu summa bazaviy hisoblash miqdorining 50 foizidan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Qat’iy belgilangan soliq stavkalari Soliq kodeksi 383-moddasiga muvofiq, hudud va jismoniy shaxsning tadbirkorlik faoliyati turiga qarab har xil belgilangan. 

Masalan, siz Toshkent shahrida chakana savdo turi hisoblangan dehqon bozorlarida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari savdosi bilan shug‘ullanasiz. Ushbu hududda mazkur faoliyat bilan shug‘ullanganlik uchun qat’iy belgilangan soliq stavkasi oyiga 302.500 so‘mni tashkil etadi (Soliq kodeksi 383-moddasi). Siz mazkur imtiyozdan foydalanmoqchi bo‘lsangiz, oyiga 302.500 so‘mning 50 % i (151.250 so‘m) ni to‘lashingiz kifoya. Agar mazkur 50% lik imtiyozni qo‘llash natijasida siz to‘lashingiz lozim bo‘lgan soliq summasi bazaviy hisoblash miqdorining 50 foizidan (170.000 so‘m) ortib ketgan taqdirda ham, ko‘pi bilan BHM ning 50% ni to‘laysiz. 

E’tibor bering! Mazkur soliq imtiyozi faqatgina jismoniy shaxs hisoblangan, I yoki II-guruh nogironligi bo‘lgan soliq to‘lovchining daromad soliqlariga nisbatan tatbiq etiladi. 

Nogironligi bo‘lgan shaxslarga ish o‘rinlari yaratib bergan va ish bilan ta’minlayotgan tadbirkorlarga qanday soliq imtiyozlari mavjud?

Soliq kodeksi 467-moddasiga muvofiq, yagona ishtirokchisi nogironligi bo‘lgan shaxslarning jamoat birlashmalari, “Nuroniy” jamg‘armasi va “O‘zbekiston Chernobilchilari” assotsiatsiyasi bo‘lgan, umumiy sonida nogironligi bo‘lgan shaxslarning mehnatiga haq to‘lash fondining 50 foizidan kam bo‘lmagan soliq to‘lovchilar aylanmadan olinadigan soliqlardan ozod etiladilar. Chunki ushbu toifadagi soliq to‘lovchilarning tovar yoki xizmat  aylanmasidan olinadigan soliq stavkalari 0 foizni tashkil etadi.

Soliq to‘lovchilarning soliq imtiyozlarni qo‘llash bilan bog‘liq holatlarda majburiyatlari nimalardan iborat?

Soliq imtiyoziga bo‘lgan huquq yo‘qotilganda shaxs ushbu huquqni yo‘qotgan paytidan e’tiboran 15 kun ichida undan soliqni ushlab qoladigan yuridik shaxsga ma’lum qilishi kerak. Bundan tashqari, imtiyozni tasdiqlovchi hujjatlarni qalbakilashtirish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo‘ladi. Soliq to‘lovchilar yuqoridagi soliq imtiyozlaridan foydalanish uchun hududiy soliq organlariga soliq imtiyozlariga bo‘lgan huquqlarini tasdiqlovchi hujjatlarini taqdim etishlari lozim.

Foydalanilgan normativ-huquqiy hujjatlar:

1. O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi